نمونه‌هایی از محکمات قرآن

از امیرمؤمنان (علیه‌السلام) درباره‌ی تفسیر محکم کتاب خدای عزوجل می‌پرسند و حضرت، ابتدا آیه‌ای را معرفی می‌کنند که هیچ شکی در محکم بودنش نیست؛ «أما المحکم، الذی لم ینسخه شیء من القرآن فهو قول الله عزوجل: "هُوَ الَّذِیَ أنزَلَ عَلَیکَ الکِتَابَ مِنهُ آیَاتٌ مُّحکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الکِتَابِ وَ أخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ"»: (1) محکمی که هیچ آیه‌ای از قرآن توانسته محکم بودنش را از بین ببرد؛ کلام خدای عزوجل: «هُوَ الَّذِیَ أنزَلَ عَلَیکَ الکِتَابَ مِنهُ آیَاتٌ مُّحکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الکِتَابِ وَ أخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ» است.
نسخ در این حدیث به معنای لغوی است؛ نه اصطلاحی و مقصود از آن زایل کردن و معارض داشتن است؛ یعنی آیه‌ای که آیات قرآن را به دو دسته‌ی محکم و متشابه تقسیم می‌کند، خود محکم است؛ بدون شبهه.
چنان که گذشت و از سخنان حضرت استفاده می‌شود آیات مربوط به احکام شرعی که برای عمل مکلفان نازل شده‌اند، از محکمات‌اند. آنها آیاتی هستند که تأویل و تنزیلشان یکی است؛ یعنی ظواهر آنها حجت است. معنای این آیات را عرب به طور متعارف می‌فهمیده و تأویل این آیات، همان فهم متعارف عرب بوده است؛ گرچه در جزئیات به سنّت نبوی و روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) نیاز دارند.
بیان حضرت این است: «آنچه در قرآن، تأویلش در تنزیل آن است (مصداقش روشن و همانی مراد است که از ظاهر نازل شده فهمیده می‌شود)، هر آیه‌ی محکمی است که در تحریم چیزی از امور متعارفی که در روزگار عرب [عصر نزول] وجود داشت».
در ادامه امیرمؤمنان (علیه‌السلام) نمونه‌هایی از این آیات را بیان فرموده‌اند:
«در تحریم: حُرِّمَتْ عَلَیْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ (2) و إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْكُمُ الْمَیْتَة وَالدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِیرِ (3) و یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَا (4) و و َأَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا (5) و قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَیْكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُواْ بِهِ شَیْئًا (6) و مانند اینها در قرآن فراوان است؛ مواردی که خدا حرام کرده است و شنونده [عرب] نیازی به پرسش درباره‌ی آنها ندارد.
در تحلیل (و حلاله): «أُحِلَّ لَكُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ مَتَاعًا لَّكُمْ وَلِلسَّیَّارَة» (7) و «وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُواْ» (8) و «یَسْأَلُونَكَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّیِّبَاتُ وَمَا عَلَّمْتُم مِّنَ الْجَوَارِحِ مُكَلِّبِینَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللّهُ» (9) و «وَطَعَامُكُمْ حِلُّ لَّهُمْ» (10) و «أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُم بَهِیمَة الأَنْعَامِ إِلاَّ مَا یُتْلَى عَلَیْكُمْ غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ وَأَنتُمْ حُرُمٌ» (11) و «أُحِلَّ لَكُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَآئِكُمْ» (12) و «لاَ تُحَرِّمُواْ طَیِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللّهُ لَكُمْ» (13) و مانند اینها فراوان است. (14)
در بخش دیگری از این روایت، از جمله مواردی که از محکمات شمرده شده که به تعبیر ایشان «مما تأویله فی تنزیله» است، آمده است:
مانند حلال کردن آنچه که خدا در کتابش حلال کرده و حرام کردن آنچه حرام کرده از خوردنی ها، نوشیدنی‌ها و موارد جواز نکاح.
از جمله محکمات، مواردی از واجبات خدای عزوجل؛ مانند نماز، زکات، روزه، حج، جهاد و احکامی که به آنها راهنمایی شده که از آنها در همه‌ی تصرفاتشان بی نیاز نیستند؛ مانند قول خدای متعال که «یَا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمتُم إِلَی الصَّلاة فاغسِلُوا وُجُوهَکُم وَ أیدیَکُم إِلَی المَرَافِقِ وَ امسَحُوا بِرُؤُوسِکُم وَأرجُلَکُم إِلَی الکَعبَینِ» و این مورد از نوع محکمی است که تأویلش در تنزیل آن است و در تأویل آن به بیش از تنزیل (معنای متعارف ظاهری) نیازی نیست و نیز مانند: قول خدای عزوجل که «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَ مَا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ» که تأویلش در تنزیل آن است و همچنین قول خدای تعالی که «حُرِّمَت عَلَیکُم أمَّهَاتُکُم وَ بَنَاتُکُم وَ أخَوَاتُکُم وَ عَمَّاتُکُم وَ خَالاَتُکُم» تا پایان آیه.
این موارد را چیزی نسخ نکرده و شبهه در آنها راه نیافته؛ پس با تنزیل (همان مستفاد از ظاهر آیات) از تأویل بی نیاز هستند و تمام مواردی که بر این منوال و جاری مجرای این مواردند، چنین‌اند. (15)
همچنین امام باقر (علیه‌السلام) درباره‌ی کلام الهی «النَّفسَ بِالنَّفسِ وَ العَینَ بِالعَینِ و الأنفَ بِالأنفِ» که از جمله آیات مربوط به احکام است، فرمودند: «هی محکمة». (16)

پی‌نوشت‌ها:

1. حرعاملی؛ وسائل الشیعه؛ ج 27، ص 200-201، ح 62.
2. نساء: 23.
3. بقره: 173. نحل: 115.
4. بقره: 278.
5. همان، 275.
6. انعام: 151.
7. مائده: 96.
8. همان، 2.
9. همان، 4.
10. همان، 5.
11. همان، 1.
12. بقره: 187.
13. مائده: 87.
14. حرعاملی؛ وسایل الشیعه؛ ج 25، ص 10-11، ح 6.
15. محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج 90، ص 12.
16. محمدبن حسن طوسی؛ تهذیب الاحکام؛ ج10، ص183، ح15.

منبع مقاله :
میرعرب، فرج الله؛ (1394)، علوم قرآن در احادیث اهل بیت (ع)، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول